عەلی لەیلاخ
باس کردن لەسەر میژووی چیرۆک بۆ خۆی باسیکی دوورودرێژەو پێویستی بە دەیان بابەت هەیە. هەربۆیە لەم بابەتەدا بەخیرایی ئاورێکی لێدەدەینەوەو زیاتر خودی چیرۆکو قەوارە جیاجیاکانی دەخەینە روو. بۆ باشتر ناسینی ئەم لقە ئەدەبییە سەرەتا پێناسهو مانای چیرۆک شیدەکەینەوە کە بە چ نووسراوەیەک دەگوترێ چیرۆک ؟یان چیرۆک چیە؟
چیرۆک بە زمانی سادە گێڕانەوەو ڕەوایەت کردنی بەسەرهاتەکانە. ئەو ڕووداوانهی کە ڕۆژانە لە دهوروبهرمان روو دەدەنو کەس نیە ڕووداوی خۆشو ناخۆشی نەدیبێت، بەڵام هەموو کەسێک ناتوانێ ئه ڕووداوانه بە سیحری قەڵەمو وشە برازێنیتەوەو بیخاتە بەر دیدەی خهڵکانی دیکه. ئەوکەسانەی کە توانای تۆمارکردنی ڕووداوەکانیان هەیەو بە هەستی ئەدەبیو زەوقی هونەریی دەیانرازنەوە هونەرمەندی چیرۆک نووسن.
«چیرۆک باس کردن لە ململانێی دوو هێزی دژ بەیەکن بۆ مەبەستێکی دیاری کراو» ئامانجی سەرەکییو بنەڕەتی چیرۆک پەرەپێدان بە ئیخلاقیات و بەرزراگرتنی ئاستی مرۆڤایەتییەو بانگەشە کردنێکە بۆ جیهانی دوور لە تاریکیو پەستی. چیرۆک زۆر جار پڵتۆکێکی هونەرمەندانەیە لەسەر هەستی خەواڵوو و رۆحی نوستووی کۆمەڵگا و زۆرجار دەبێتە ئاوێنەیەک بۆ دیتنی ویژدانە ون بووەکان. بەڵام چونکە تێکڵاوە بە جوانیو داڕشتنی هونەریی، نەتەنیا کەس لەم ڕووبەرووبوونەوە نیگران نابێت، بەڵکوو چێژی لێوەردەگرێ. ئەمە گەورەەترین و بەهێزترین جیاوازییە لە نێوان هونەری چیرۆک لەگەڵ نەسیحەتو «موعظە»ی وشکو بێ کاریگەر. هەبوونی قارەمانو ئاکتەری ئەرینیو نەرینی، ململانی لە نێوان خێروشەڕ، دەنگدانەوەی ژیانی ئاساییوخۆ دیتنەوەی خوێنەر لە نێو چیرۆکەکان وای کردووە کە ئەم ژانرە هونەرییە هەر لەمێژە ببێتە هاودەمی مرۆڤولەگەڵ ئاڵوگۆرەکانی ژیان ئاڵوگۆری بەسەردا بێت.
لە ڕابردوودا کە مرۆڤه سەرەتایییهکان شەوان بەدەور ئاگرێکەوه دادەنیشتنو باسی ڕووداوەکانی رۆژیان دەکرد وەکوو(شەڕ وڕاوکردن و..)دەتوانین بڵێین؛ ئەوە دەسپێکی هونەری چیرۆکەو ئەوکەسەی کە بەباشترین شێوە دەیگێراوە رەنگە بناغەی یەکەم چیرۆکی دامەرزاندبێ. جێگەی باسە کە لە هیچ سەردەمێک ئینسانەکان لە چیرۆک بێ نیاز نەبوون. چونکە چیرۆک ئەزموونی ژیانەو بۆ پەندو ئهزموون وەرگرتن ئاوێنەیەکی باڵانوێنه. لەروانگەیەکی دیکهوهکاریگەریی چیرۆک بەسەر پەروەردەی منداڵانو بیرو زهینی ئهوان لە ئاستێکی بهرزدایه. هەر لەمێژە دایکان و باوکان بە گێرانەوەی چیرۆکه کۆنهکان منداڵانیان دەبردەوه نێو دنیای خەیاڵاوییو ئەوانیش دەبوون بە کاراکتەرە باشەکانو خۆیانیان بۆ داهاتووێکی مەزن ئامادە دەکرد، ئێستاکەش لە بواری پەروەردەی منداڵاندا چیرۆک دەورونەقشی سەرەکیی هەیە له داڕشتنی کهسایهتییاندا.
شێوە جۆراوجۆرەکانی چیرۆک؛
١- حەکایەت
«ڕاز»؛ لە وشەدا بە مانای گێرانەوەی بەسەرهاتەکانهو ،نووسراوێکە کە ناوەرۆکیی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانی دوورو هەڵقوڵاوی دابونەریت وخورافاتەکانە و لە راستیدا دەنگدانەوەی کلتووری فۆلکلۆریکە.
-چیرۆکی درێژ؛ داستانێکی بەربڵاوە و کاراکتەرەکانی بە پێی رەوتی ڕووداوەکە دەچنە پێش کە ڕیشەیان لە واقعیەتێکی کۆمەڵایەتیدا هەیە.
-رۆمان؛ کە لەوشەی «رۆمانس»ەو هاتووە و چیرۆکێکی درێژە و پڕە لە دژواری فیکریی و باس لە ڕاستییهکان وئەزموونەکانی ژیانی مرۆڤ ئەکات بەگوتەی رەخنەگران؛ ئاوێنەیەکە لەو ڕووداوانەی کە هەموو ڕۆژێک لە تەنیشتماندا ڕوو دەدا.
-کورتە چیرۆک؛ وەک باسمان کرد چیرۆک لە گەڵ ڕەوتی کاروانی مرۆڤ ڕا هاتووەو گۆڕانکاریی زۆری بەسەردا هاتووە، هەر بەو جۆرە کە بە هۆی سەرقاڵی مرۆڤی سەردەم بە ژیان و نەبوونی کاتی پێویست بۆ خوێندنەوەی ڕۆمانو چیرۆکی درێژی چەند بەرگی. بەرەبەرە کورتە چیرۆکیش وەکوو کورتە شێعر هاتە ئاراوە. تایبەتمەندیی سەرەکیی ئەمەیە کە خاوەنی یەک کاراکتەری سەرەکییەوە ڕووداوەکان لە دەوری ئەودا دەخولێنەوە لە (٥٠٠تا١٥٠٠) وشەدا دەنووسرێت و نموونەی زۆر کورتریش هەیە کە «مینی ماڵی»پێ دەگوترێ ،کە زۆر کورت و ساکار هەڵگری پەیامێکی تایبەتە.(ئادگارئالێن پوو، چخۆف، بورخس..) لە ناودارترین کورتە چیرۆکنووسانی جیهانی ئەدەبیاتن.
ئەمە کورتەیەک بوو لە قەوارە جیاجیاکانی ئەم بەرهە هونەرییو ئەدەبییە کە لەمێژە ئەدەبو هونەری گەلانی جیهانی بەخۆیەوە سەرقاڵ کردووە. تەنانەت دوای هاتنە ئارای هونەری سینەماش، بوو بە هەوینی دەیانوسەدان شانۆنامەوفیلمنامەو ئێستاش شانۆنامە نووسی وفیلم نامە نووسی بەشێکی تایبەتە لە ئەدەبیاتی چیرۆک.
ئەدەبی کوردی ئەگەرچی دێرتر لە گەلانی دیکە بەشێوەی نووسراوە هاتە مەیدانی هونەرو ئەدەبیاتەوە، بەڵام چونکه خاوەنی ژێرخانێکی دەوڵەمەندە لە باری فۆلکلۆرەوەو خاوەنی مێژوویهکی دوورو درێژە و چیرۆک بە شێوەی نەزیلەوحەقایەت وڕازە»پیشێنەیەکی کۆنی هەیەو مێژوونووسی ناودار «واسیلی نیکیتین»لە کتێبی کوردوکوردستان بە سەرچاوەی حەکایاتی «بین النهرین» هەتا«ماوارالنهر» ناوی دەبات.
ئەم کەونارایی چیرۆکە لە لای گەلی کورد بووتە هۆکارێک کە چیرۆک نووسانی کورد بەم خزێنە زیرێنە کتێبخانەی خۆیان برازێنێنەوە، ئەمە لە لایهکو لەلایهکتر مێژووی پڕاوپڕ لە تراژدیاوکۆسپو مەینەتی کوردیش دەیانو سەدان سوژەی چیرۆکی خوڵقاندووە تەنانەت بۆ فارسی نووسانی کورد وەکوو (برایم یوونسی ،مەنسووری یاقوتی..)
«حەسەن قزڵجی»(١٢٩٤-١٣٦٣)ڕوژنامەنووسو نووسەری سەردەمی کۆماری کوردستان لە ئەوەڵین داهێنەرانی کورتە چیرۆکی کوردییە کە لە ژێر کاریگەریی نووسەرانی رووس بە دیدێکی ریئالیستیەوە بە نووسینی چەندین کورتە چیرۆک خەمی چینی چەوساوەی خستە بەرباس کە بەناوبانگترینیان «پێکەنینی گهدا»یە. بەدوای ئەوەیش بەرە بەره چیرۆکی کوردی هەرچەند بەلاوازی دهستی پێکرد، بەڵام هەلومەرجی نالەباری گەلی کورد بەگشتی بە تایبەتی کۆچی زۆرەملی قەڵەمبەدەستان بەرەو هەندارن ڕەوتی «مەنفا»ی لە ئەدەبی کوردی دامەرزندو دەیان قەڵەمی بەتواناو شاکاری ئەدەبی لێکەوتەوە کەسانێکی وەکوو «بەختیارعەلیو شێرزاد حەسەن وفەرهاد پیرباڵ و..
لە «مەنفا»و تاراوگە کە هەستی ناسیونالیزمو بیری نۆستالژیای گەشە دەکات، لەمێژە بۆتە بەستێنێک بۆ بەهەرمە هونەرییەکان. بۆ نموونە «شێرزادحەسەن» لە چیرۆکی «لۆزان» لە ئەوپەری دەروەست بوون و مەینەتبارییەوە باسی پەیماننامەی ڕەشی «لۆزان»دەکاتو لە دەقێکی ڕۆمانسیی لەت لەت کردنی نیشتمانەکەی بە تراژدیاترین شێوە دەخاتە بەر دیدەی خوێنەران.
ئەمە هەمان ڕەمزی هونەری چیرۆکە،کە هەم چێژی لێ وەردەگریو هەمیش هەڵگری پەیاموهاوارێکە کە لە گەرووی قەڵەمو بە دەنگی وشە دێتە گۆ.
لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان وەکوو شوێنی یەکەم چیرۆکی کوردی کە ئاماژەی پێکرا، دەیان ساڵە قەڵەم بەدەستانی چیرۆک نووس، لە بەشە جیاجیانی ئەم ژانرە هونەرییە خەریکی چالاکییو ئافراندنن، ئەگەرچی (برایم یوونسیو عەلی ئەشرەفی دەرویشیان و مەنسوور یاقوتی..) بە هۆی فارسی نووسین ناوبانگی زیاتریان دەرکردووە، بەڵام بەرەی نوێ بە رووناکبیرییهکی زیاتر و هەڵویستی نەتەوەیی رۆژبەرۆژ لە گەشە کردن دان و سانسۆروقەدەغە نەیتوانیوە بە تەواوی ببێتە بەربەست.(ناسر وەحیدی، عەتانەهایی، فەروخ نیعمەت پوور،فهتاح میری..)و سەدان قەڵەم بەدەستی دیکەی لاو، چرا هەڵگرو درێژەدەری ڕێگەی ئەدەبوچیرۆکی کوردین. هەروەها چەندین ساڵە بە هەوڵ و هیمەتی هەڵسووڕاوانی بواری ئەدەبیات ساڵانە لە شاری بانە فستیڤاڵی بەربڵاوی چیرۆک بە شداری سەدان نووسەری کوردستانیو بیانی بەرێوە دەچێت کە لە کۆمەڵگەی ئەدەبیاتی ئێراندا ئەم فستیڤاڵە ناوبانگی تایبەتی هەیە.
بێگومان چیرۆکنووسانی کورد بە لەبەرچاو گرتنی ئەدەبی زارەکییوئەفسانەو نەزیلە کۆنەکان یان بە لەبهرچاوگرتنی مێژووی پڕ لەچەوسانەوەوخۆراگریی گەلەکەیان، دەتوانن بەرهەمی باش و بەپیتی ئەدەبی بخوڵقێننو لە رێگەی قەڵەمەکەیانەوە دەنگو رەنگی نەتەوەکەیان بە گەلانی دیکەش بناسێنن.
……..
ژیدەر؛
«جهان داستان» جمال میرصادقی
«هنرداستان نویسی» ابراهیم یونسی
ماڵپهڕی نووسەرانی کورد..