یەکەمین ڕێکخراوەکانی لاوان لە جیهاندا دوای شۆڕشی پیشەسازی بەمەبەستی پشتیوانی و سەرپەرسەتیی لاوان لە بازاڕی کار و پیشەسازیدا بونیات نران کە زۆر جار لەگەڵ ڕوانگە ئایینییە باوەکان تێک دەگیران و ئەمیش وایکرد کە ڕێکخراوەکانی لاوان لەبواری ئایینیش دەست بە تێکۆشان بکەن.
لەڕاستیدا مێژووی کاری ڕێکخراوەیی لاوان بەمەبەستی خۆسازماندان و دروستکردنی کاریگەریی سیاسی، دەگەڕێتەوە بۆ سەرتای سەدەی بیستەم و ساڵی ١٩٠٧ کە ٢٠ نوێنەر لە ١٣ وڵاتی دنیا لە شتوتگارتی ئاڵمان کۆبوونەوە و “ئینتێرناسیۆناڵی لاوانی سوسیالیست”ـیان وەک ڕێکخراوی لاوانی “ئینتێرناسیۆناڵی دووهەم” دامەزراند، ئەم ڕێکخراوە ئێستاکە لەژێر ناوی “یەکیەتیی نێونەتەوەیی لاوانی سوسیالیست” خەریکی تێکۆشانە و بە پلەی چاودێر ئەندامی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتووەکانە، هەنووکە یەکیەتیی لاوانی حیزبی دێموکرات لەم ڕێکخراوەدا ئەندامی کاران.
کامسۆمۆڵ دووهەمین ڕێکخراوی تایبەت بە لاوان و خاوەن کاریگەریی بووە لە ئاستی جیهان، بەتایبەت لەسەر لاوانی کورد. کامسۆمۆڵ یان “یەکیەتیی لاوانی کۆمۆنیست لێنیست” ساڵی ١٩١٨ لە سۆڤیەت دامەزرا و وەک ڕێکخراوی لاوانی حیزبی کۆمۆنیستی یەکیەتیی سۆڤیەت دەستی بە تێکۆشان کرد و ئامانجی ئەوەبوو کە لاوان بەبیری ئیدۆلۆژیی کۆمۆنیزم بۆ سۆڤییەت پەروەردە بکات.
وەک غەنی بلووریان لە بیرەوەریەکانیدا ئاماژەی پێدەکات سەرەتای دامەزرانی یەکەمین ڕێکخراوی لاوانی کورد بۆ کۆتاییەکانی ساڵی ١٣٢١ / ١٩٤٢ و سەرەتای ساڵی ١٣٢٢ (١٩٤٣) دەگەڕێتەوە. واتە دوای دامەزرانی کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد لە مەهاباد و لە گەرمەی شەڕی جیهانیی دووهەم، لاوانی کورد لە ڕێگای ڕۆژنامەی “ڕیا تازە” کە لەلایەن ئەفسەرانی سۆڤیەتەوە دەگەیشتە مەهاباد، کامسۆمۆڵیان ناسی و بڕیاریانداوە کە ئەوانیش ڕێکخراوێکی تایبەت بە لاوانی کورد دابمەزرێنن.
بلووریان لە لاپەڕە 33 ی کتێبی ئاڵەکۆک‌دا ئاوا دەنوسێت:” لە دانیشتنێک کە لە باغی میکائیل لە بناری کێوی نورەدین گرتمان، لەوێ هاوڕێیان خۆیان ناساند و لەبارەی چۆنیەتی و بەڕێوەبردنی ڕێکخراو گفتوگۆمان کرد، لەو دانیشتنەدا من(غەنی بلوریان)، عەلی مەولودی، ئەحمەدی ساڵحیان، قادر محمودزادە و عزیز فەرهادی وەک ئەندامانی بەرێوەبەری رێکخراو هەڵبژێردراین و من(غەنی بلوریان) وەک بەرپرسی یەکەم دیاری کرام “.
بلووریان هەروەها باس لە دیاری کردنی شوێنێک دەکات بۆ بەرێوەبردنی ڕێکخراوەکە و دەنوسێت:”… بە فکری ئەوەی کەوتینەوە کە ئیدارەیەک بۆ ڕێکخراو پەیدا بکەین و بتوانین تێیدا نیشتەجێ بین هەر بۆیە (عەبدوڵلا حەکیم زادە) مان ڕاسپارد کە شوێنێک پەیدا بکات، دوای گەڕانێکی زۆر سەرەنجام لە بەرامبەر بیمارستانی کۆنی مەهاباد (شێر و خوڕشید) بینای ساڵحزادەی دەرمان فرۆشمان بەکرێ گرت مانگانە بە ٣٥ تمەن، دوای بۆ تەجهیز کردنی دەست بەکار بووین .”
ئەم میژووە زارەکییە پێمان دەڵێ کە دامەزراندنی یەکیەتیی لاوان دەگەڕێتەوە بۆ پێش کۆماری کوردستان و بە پێی بەڵگەنامەکان ئەندامانی رێکخراوی لاوانی کورد (سازمان جوانان کرد) ساڵی ١٣٢٢ لە شاری مەهاباد گەیشتبۆ ١٣٠٠ کەس، کە ئەوکات ١٤٠٠٠ کەسی حەشیمەتی بوو. خەزەڵوەری ١٣٢٣/ ١٩٤٤ تێکۆشانی سازمانی جەوانانی کورد تێکەڵ بە تەشکیلاتی ژ.ک بوو و نێوەکەشی گۆڕا بۆ (تەشکیلاتی لاوانی کۆمەڵەی ژ.ک).
بە دامەزرانی حیزبی دێموکرات و کۆماری کوردستان، سازمانی جەوانان دەرفەتی تێکۆشانی بەرفراوانی لە سەرتاسەری کوردستان بۆ دەڕەخسێ و ناوی بۆ یەکیەتیی لاوان دەگۆڕێ چارەنووسی لە چارەنووسی حیزبی دێموکرات گرێ دەدرێ. سەردەمی کۆماری کوردستان یەکێک لە بەرپرسانی دیاری ئەم ڕێکخراوەیە عەبدولڕەحمانی قاسملوو دەبێت.
لە درێژەی تێکۆشانی یەکیەتیی لاوان نوینەرانی ئەم ڕێکخراوە لەلایەن کامسۆمۆڵەوە چەندین جار بۆ بەشداری لە فێستیواڵی لاوان لە بۆخارێست و مۆسکۆ بانگهێشت کراون.
سیاسەتی دەستێوەردانی سۆڤییەت لە وڵاتان و بەرتەسک کردنەوەی ئازادییەکان و سەپاندنی بیری کۆمۆنیزم بەسەریاندا، کۆمەلگای جیهانی و نوخبەی کوردی هوشیار کردەوە، هەربۆیە یەکیەتیی لاوانی دێموکرات کامسۆمۆڵی بەجێهێشت و بەرەو لاوانی ئینتێرناسیۆناڵ سوسیالیست هەنگاوی نا کە باوەڕی بە ئازادی و سەربەخۆیی گەلان هەبوو. تا ئێستا یەکیەتیی لاوان لە زۆربەی کۆنگرە جیهانییەکان و کۆنفڕانس و چالاکییەکانی ئەم ڕێکخراوەدا بەشداری بووە و نوێنەرایەتی خەباتی لاوانی کوردی کردوە.
یەکیەتیی لاوانی دێموکراتی ڕۆژهەڵاتی کوردستان، ئەمڕۆکە پاش ٨١ ساڵ لە دامەزرانی، بە پاشخانێکی بەهێزی مێژوویی لە بواری سیاسی، پەروەردە و ڕاگەیاندن و تەشكیلاتدا خەبات دەکات و لە ئاستێکی بەزری جیهانییدا پێوەندییەکانی بۆ ناساندنی قەزیەی لاوانی کورد، لەنێو ڕێکخراوەکانی دیکەی لاواندا چڕ کردۆتەوە و هەروەها بۆتە سەرچاوەی دابینکردنی هێزی مرۆیی و نەتەوەیی بۆ بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی کورد.
Yekîtiya Ciwanên Demokrat ên Rojhilatê Kurdistanê kengê hatiye damezrandin û çend sal in ku hatiye damezrandin?
Yekem rêxistinên ciwanan li cîhanê piştî şoreşa pêşesaziyê hatin damezrandin bi mebesta piştgirî û serperiştiya ciwanan di bazara kar û pîşesaziyê de, ku gelek caran bi nêrînên olî yên baw re dihatin tevlihevkirin, û her vê yekê jî wisa kir ku rêkxistinên ciwanan di warê olî de jî bixebtin.
Di rastiyê de, dîroka xebata rêxistinên ciwanan ji bo xwe-rêxistinî û bandora siyasî vedigere destpêka sedsala 20-an di sala 1907an a Zayînî de, dema ku 20 nûner li 13 welatan li Stuttgart, Almanya li hev civiyan û Enternasyonala Ciwanên Sosyalîst weke Enternasyonala Duyemîn ava kirin. Niha ev rêkxistina han li ser navê Yekîtiya Navdewletî ya Ciwanên Sosyalîst de mejûlî têkoşanê ye bi pileya çvdêr a endamê rêkxirava Neteweyên Yekgirtî. Niha Yekîtiya Ciwanên Partiya Demokrat di vê rêxistinê de endameke çalak e.
Kamsomol di cîhanê de bi taybetî li ser ciwanên Kurd bûye duyemîn rêxistina herî bi bandor a ciwanan. Kamsomol an jî heman “Yekîtiya Ciwanên Lenînîst a Komunîst” di sala 1918’an de li Yekîtiya Sovyetê hat damezrandin û bi armanca perwerdekirina ciwanên bi îdeolojiya komunîst ji bo Yekîtiya Sovyetê, weke rêxistina ciwanan a Partiya Komunîst a Yekîtiya Sovyetê dest bi têkoşîna xwe kir.
Weke ku Xenî Blûriyan di bîranînên xwe de diyar dike, yekemîn rêxistina ciwanên Kurd di dawiya sala 1942 û destpêka sala 1943 de hatiye damezrandin. Piştî damezrandina Cemiyeta Vejîna Kurd li Mehabadê û di germahiya Şerê Cîhanê yê Duyem de, ciwanên Kurd bi rêya rojnameya Riya Taze ku ji aliyê efserên Sovyetê ve digihand Mehabadê, bi Kamsomol re hevdîtin pêk anîn û biryar dan ku rêxistinek ji bo ciwanên Kurd ava bikin.
Blûriyan di rûpela 33 ya pirtûka xwe ya Alekok de wiha dinivîse: “Di civîneke ku me li Bax-Mikaîl li quntara çiyayê Nûredîn pêk anî, hevalan xwe dan nasîn û çawaniya birêvebirina rêxistinê gotûbêj kirin.
Qadir Mehmûdzade û Ezîz Ferhadî, Ehmedî Salihiyan û Elî Mewlûdî wek endamên komîteya rêvebir ya rêxistinê û ez (Xenî Blûriyan) wek serokê yekem hatim destnîşankirin.”
Blûriyan behsa peydakirina cihekî ji bo birêvebirina rêxistinê dike û wiha dinivîse: “… Me fikir kir ku îdareyekê ji rêxistinê re peyda bikin û em tê de bijîn, lewra me ji Ebdullah Hekîmzade xwest ku cihekî peyda bike Me avahiya dermanxaneya Salihzade li hemberê kirê kir. nexweşxaneya kevn a Mehabadê (Şêr û Xurşîd) mehane bi 35 Tûmenê Îranî û piştire bo bihêzkirinê destbikar bûn.
Ev dîroka devkî ji me re dibêje ku damezrandina Yekîtiya Ciwanan vedigere beriya Komara Kurdistanê û belgeyan endamên Rêxistina Ciwanên li sala1322an a Rojî li bajarê Mehabadê gihîştibû bi 1300 kesan, ku vê demê14000 kes li Mehabadê rûniştî bûn.
Li Xezelwera sala 1323an a Rojî yanî 1944an a Zayînî têkoşîna rêxistina Ciwanên Kur twvlî Rêxistina J.K.F bû û navê wê jî guherî bi Teşkîlata Ciwanên Komeleya J.K.F.
Bi damezrandina Hizba Demokrat û Komara Kurdistanê re derfeta têkoşînê ya ciwanan li seranserê Kurdistanê hate dayîn û navê xwe guherand û kir Yekîtiya Ciwanan û çarenivîsa wê bi çarenivîsa Partiya Demokrat ve hat girêdan. Di serdema Komara Kurdistanê de yek ji berpirsên navdar ên vê rêxistinê Ebdulrehman Qasimlo bû.
Di berdewamiya têkoşîna Yekîtiya Ciwanan de, nûnerên vê rêxistinê ji aliyê Kamsomol ve gelek caran ji bo beşdarbûna festîvalên ciwanan ên li Bukreşt û Moskowê hatine vexwendin.
Siyaseta destêwerdana Soviyetê di welatan de tengkirina azadiyan û sepandina hizra komonîstê li ser wan bû û civaka cîhanî û elîtên Kurd hişyar kir ji ber vê ciwanên Demokratê Kurd kamsolî bicih hêla û ber bi Înternasyonalîst Sosyalîstê pêngav avêt çimkû bawerî bi azadî û serxwebûnê bûna gelan hebû û niha Yekîtiya Ciwanan di piraniya kongreyên cîhanî û konfer û çalakiyên vê rêxistinê de pişkdar e û nûneratiya xebata ciwanên Kurd kiriye
Îro piştî derbasbûna 81 salan ji damezrandina xwe, Yekîtiya Ciwanên Demokrat ên Rojhilatê Kurdistanê di warê siyasî, perwerdeyî, ragihandinê û rêxistinî de bi paşxaneyeke dîrokî ya bihêz têdikoşe û di asta bilind cîhanê de pêweyndiyên xwe bo nasandina mijara ciwanên Kurd di nav rêxistinên din ên ciwanan de xurt kiriye û herwisabûye serkaniya dabînkirina hêza mirovî û neteweyî bo tevgera rizgarîxwaziya Kurd.
