سمکۆی شکاک یەکێکە لەو سەرکردە کوردانەی پێش جەنگی یەکەمی جیهانی دژی دەسەڵاتی قاجاڕی وەستاوەتەوە و هەوڵی سەربەخۆیی کوردستانی داوە لە ساڵانی دوای جەنگیش لە خەباتێکی بێ وچان دابووە بۆ بە دیهێنانی مافەکانی کورد و بنیاتنانی کوردستانێکی سەربەخۆ، دەسەڵاتی سمکۆی شکاک لە ناوچەکانی خۆرئاوای دەریاچەی ئورمییە ( مەڵبەندی سەرەکی عەشیرەتی شکاک ) فراوان بوو.
لە ساڵی ١٩١٢ سمکۆی شکاک لەگەڵ عەبدولرەزاق بەدرخان لە شاری خۆییە کۆمەڵەی جیهاندانییان دامەزراند و لە ٢٧ ئۆکتۆبەری ١٩١٣ یەکەمین قوتابخانە بە زمانی کوردی لە شاری خۆیە لەلایەن ئەم کۆمەڵەیەوە کرایەوە
هەر لە ساڵی ١٩١٣ کۆمەڵەی ئیستخلاسی کوردستان لە شاری ئورمییە لەلایەن سمکۆی شکاک و سەید تەهای نەهری دامەزراوە.
لە ساڵی ١٩١٧ دەسەڵاتی سمکۆی شکاک فراوانتر بوو ، بەڵام بەداخەوە لەو کاتەدا جەعفەر ئاغا برا گەورەی سمکۆ و دوو هاوڕێی لە پلانێکدا بە دەستی قاجاڕییەکان شەهید کران و ئەمەش سمکۆی ڕق ئەستوورتر کرد و سمکۆی کوردان بانگی سەربەخۆی کوردستانی دا و چەندین شاری کوردستانی ڕزگار کرد و کەوتە هەوڵی ڕزگار کردنی شاری ورمێ دوای ٢٥ ڕۆژ کوردانی ئازادیخواز بەشێکی ورمێیان ڕزگار کرد، بەڵام ئینگلیزەکان و ئەمریکییەکان بە هانای حاکمی شاری ورمێەوە هاتن و نەیان هێشت تەواوی شارەکە ڕزگار بێت، ئەمە لە کاتێکدا کە سمکۆ بەردەوام لە هەوڵی ئەوەدا بوو کە پشتگیری دەوڵەتە گەورەکان بۆ کورد مسۆگەر بکات
هەر لەم کاتەدا ڕەزا شای پەهلەوی دەسەڵاتی گرتە دەست و کۆتایی بە دەسەڵاتی قاجاڕییەکانی هێنا لە ماوەیەکی کورتدا توانی دەسەڵاتی بەسەر تەواوی ئێراندا بسەپێنی جگە لەو ناوچانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی سمکۆ ئاغادا بوو.
سمکۆ و شۆڕشگێرانی بۆ ماوەی چوار ساڵ لە بەرامبەر هێرشی داگیرکەراندا وەستانەوە و لە زۆر شەڕدا سەرکەوتن
بەڵام لە هاوینی ١٩٢٢ لە شەڕی شەرکەیازیدا کاتێک دوبارە پەهلەوییەکان هێرشیان کردەوە سەر شۆڕشگێڕان، گەلی کورد بۆ ماوەیەکی زۆر شەڕی کرد بەڵام مخابن لە کۆتایدا دوژمن سەرکەوت و سمکۆی شکاک و خێزانی و کورەکەی ئاوارەی تورکیا بوون و لە وێش تورکەکان (کەمالییەکان) هێرشیان کردنە سەر و خێزانی سمکۆ شەهید کرا و کوڕەکەی بە دیل گیرا، پاشان لە ١٩٢٢ لەلایەن شێخ مەحمودەوە لە باشووری کوردستان پێشوازییەکی شاهانە لە سمکۆی شکاک کرا.
دواتر کاتێک لە ساڵی ١٩٢٥ لە باکوری کوردستان بە سەرۆکایەتی شێخ سەعیدی پیران شۆڕش دژی کەمالییەکان بەرپا بوو، سمکۆ ئاغاش دەستی کردەوە بە شۆڕش لە دژی پەهلەوییەکان بەڵام بەداخەوە ئەمجارەش تووشی شکەست بوو وە ئاوارەی سنوورەکانی عێراق و تورکیا و ئێران بوو تا لە ساڵی ١٩٣٠ پەیامێکی لێبوردەیی لە تەورێزەوە پێگەیشت وێڕای داننی بە حاکمی شنۆ، بەڵام ئەمەش پیلانێکی پەهلەوییەکان بوو بۆ شەهید کردنی سمکۆی کوردان، لە ٣٠ی پوشپەڕی ١٩٣٠ سمکۆی ئازا و سەربەخۆیخواز لەلایەن حکومەتی دیکتاتۆری ڕەزا شای پەهلەوی لە شاری شنۆ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان شەهید کرا!
شایەنی باسە کە هەر لەم ساڵەدا شەهید د.عەبدوڵڕەحمانی قاسملوو لە دایک دەبێت و لەم بارەیەوە دەڵێت کە :” من زۆر خۆشحاڵم کە لە هەمان ساڵی شەهیدبوونی سمکۆی شکاک هاتوومە دنیاوە، ئەمە بۆ من پەیامێکە کە دەبێت ڕێگەی ئەو درێژە بدەم.”
ڕوحی شۆڕشگێڕیان شاد بێت و کڕنوش بۆ ئازایەتی سمکۆی کوردان و هەموو شۆڕشگێران
Îsmaîl Axa (Simko Şakak) rêberê biwêr û serbixwxwaz ê Kurdistanê
Simko Şikak yek ji wan serkirdeyên kurd e ku berî şerê cîhanê yê yekem li dijî desthilatdariya Qacaran rawestiya û hewla serxwebûna Kurdistanê da. Li salên piştî şer jî, di pêxema maf û daxwaziyên Kurdan û avakirina Kurdistanek xweser li xebat û tekoşînek bêhempa de bûye. Desthilatdariya Simko Şikak li herêmên rojavaya gola Urmiyê (Nawenda sereke ya eşîra Şikak) de bû.
Di sala 1912’an de Simko Şikak tevî Ebdulrezaq Bedirxan li Xoyê Komela Cîhanîdanî ava kirin û di 27’ê Octobera Pêşîn a sala 1913’an de, yekem dibistana bi zimanê Kurdî li Xoyê vekirin.
Di sala 1913’an de tevî Seyîd Taha Nehrî, Civata Îstixlas a Kurdistanê li Urmiyê ava kirin.
Di sala 1917’an de desthilata Simko Şikak berfirehtir dibe, lê mixabin birayê mezin ê Simko ‘’Cefer Axa û du hevalên wî’’ di pilanekê de ji aliyê Qacaran ve hatin şehîdkirin. Ew yek bû sedema kerb û kîna zêdetir a Simko û Simkoyê Kurdan banga serxwebûna Kurdistanê da û çend bajarên kurdistanê rizgar kirin, herweha kete cehda rizgarkirina Urmiyê û piştî 25 rojan, hêzên azadîxwaz beşek ji Urmiyê rizgar kirin, lê Îngilîz û Amerîkî çûne alîkariya hakimê Urmiyê û nehiştin hemû bajêr bê rizgarkirin. Eve di demekê de bû ku Simko herdem hewl dida ku piştgiriya dewletên mezin ji kurdan re misoger bike.
Di wê demê de, Riza Şahê Pehlewî desthilat girte dest û dawî bi desthilatdariya Qacaran anî û di demeke kurt de karî serweriya xwe li ser tevahiya Îranê ji bilî herêmên di bin desthilatdariya Simko Axa de ferz bike.
Simko û şoreşgeran çar salan li dijî dagirkeran ber xwe dan û di gelek şeran de bi ser ketin.
Lê di havîna sala 1922’an de dema ku Pehlewiyan careke din êrîşî şoreşgeran kirin, gelê Kurd demeke dirêj şer kir, lê mixabin dujmin bi ser ket û Simko Şikak tevî malbata xwe ber bi Tirkiyê ve çû. Li wir tirkan (kemalîstan) êrîşî wî kirin û hevjîna Simko şehîd kirin û kurê Simko dîl girtin.
Di sala 1922 de, Simko Şikak li başûrê Kurdistanê ji aliyê Şêx Mehmûd ve hate pêşwazîkirin.
Piştre dema ku di sala 1925’an de li Bakûra Kurdistanê di bin serokatiya Şêx Seîd Pîran de serhildan li dijî kemalîstan dest pê kir, Simko Axa dîsa dest bi şoreşa li dijî Pehlewiyan kir.
Lê mixabin şoreş dîsa bi ser neket û Simko heta salên 1930’î li ser sînorên Iraq, Tirkiye û Îranê mişextî ma.
Piştre jî, peyama lêborînê ji Tewrêzê ve bo Simko hat, da ku vegere Rojhilatê Kurdistanê û bibe hakimê Şinoyê.
Lê eve jî pilana Pehlewiyan bû ku Simkoyê Kurdan şehîd bikin. Di 30’ê pûşpera 1930’an de Simkoyê serxwbûnxwaz û şoreşger li bajarê Şino yê Rojhilatê Kurdistanê ji aliyê rejîma dîktator a Riza Şahê Pehlewî ve hat şehîdkirin.
Hêjayî gotinê ye ku di heman salê de Dr.Qasimlo ji dayîk dibe. Li vê derheqê de dibêje: Ez gelekî kêfxweş im ku di heman sala ku Simko Şikak şehîd ket, ez hatime dine ‘’Ev ji min re peyamek e ku divê ez riya wî bidomînim’’.
Riha Simkoyê Kurdan û hemû şereşvanan şad û sere xwe li hember meznahş, xebat û tekoşîna wan ditewînim.
