لە ڕۆژی دووی ڕێبەندانی ١٣٢٤ (٢٢/١/١٩٤٦)، خۆری ئازادی کوردستان هەڵات. کۆماری کوردستان لەلایەن حیزبی دێموکراتی کوردستانەوە لەسەر دەستی نەمر قازی محەممەد، پێشەوای ئەم حیزبە دامەزرا و بەم بۆنەیەوە ڕێوڕەسمێکی گەورە لە چوارچرای شاری مەهاباد گیرا، ڕێوڕەسمەکە بە سوێند خواردن بە قورئان و نەخشە و ئاڵای کوردستان بەڕێوەچوو و مەهاباد کرا بە پایتەختی یەکەمین کۆماری کوردستان و ئاڵای کوردستان لەسەر دامودەزگا حکومییەکان هەڵکرا و سەربەخۆیی کوردستان ڕاگەیندرا. بێجگە لە مەھاباد، شارەکانی بۆکان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێک لە کۆماری کوردستان بوون. کۆمار لە باشوورەوە ھەتا نزیک شارەکانی بانە و سەقز درێژەی ھەبوو و لە باکووریشەوە داخوازی بەڕێوەبردنی شارەکانی ورمێ، خۆی و سەڵماسی دەکرد.
گەرچی تەمەنی کۆماری کوردستان کەمتر لە یەک ساڵ بوو بەڵام توانی زۆر دەسکەوتی گەورە بۆ گەلی کورد بەدەست بێنی و گرینگترینیان دروستکردنی متمانە بەخۆیی بوو بۆ سەربەخۆیی کوردستان و ڕزگاری گەلی کورد. دروستکردنی کابینەی حکومەت و داهێنانی چەندین سیمبولی نەتەوەیی وەک ئاڵای کوردستان و هێزی پێشمەرگە وەک پارێزەری ئاڵا و هەوەرها بەشداری‌پێکردن و داڵدەدانی بارزانییەکان لە ژێر ساباتی حکومەتی کوردی لە دەسکەوتە سیاسییەکانی کۆماری کوردستان بوون. کۆماری کوردستان لەماوەی تەمەنی کەمی خۆی بە دامەزراندنی هەتیوخانە و چاپخانە و بەفەرمی کردنی زمانی کوردی و هەوڵدان بۆ نەهێشتنی نەخوێندەواری هەنگاوی زۆر جدی لەباری کەلتووریەوە هاویشت.
بلاڤۆکە کوردییەکانی ئەو سەردەم بریتی بوون لە: ڕۆژنامەی کوردستان کە زمانحاڵی کۆمار و حیزبی دێموکرات بوو، گۆڤاری نیشتمان، گۆڤاری هاواری نیشتمان کە زمانحاڵی ئیتحادیەی جەوانان بوو، گۆڤاری هەڵاڵە کە لە بۆکان دەردەچوو، گۆڤاری گڕوگاڵی منداڵانی کورد کە بە یەکەمین گۆڤاری کوردی تایبەت بە منداڵان دادەنرێت.
بەشداری پێکردنی لاوان و ژنان لە کاری سیاسی و ڕۆشنبیریدا دەسکەوتێکی دیکەی کۆماری کوردستان بوو، قازی محەمەد بەمەبستی ئەرکدار کردنی لاوان لە خەباتدا، ساختاری سازمانی جەوانانی سەردەمی کۆمەلەی ژێکاف‌ی سەرلەنوێ بنیاد نایەوە و ئیتحادیەی جەوانانی دێموکراتی کردە ناوەندێکی تایبەت بە پەروەردەی توێژی لاو و هەوڵی زۆریدا بۆ ڕاهێنانی لاوان لەو ڕێکخراوەدا کە ئەوکات د.عەبدولڕەحمانی قاسملوو ڕێبەری شەهید و بلیمەتی ڕۆژهەڵات، نمونەی دیاری ئەو تازە لاوانە بوو کە لەم ڕێکخراوەدا ئەرکی وەستۆ گرت. قازی محەممەد هەروەها پێشەنگی ئەو کەسانە بوو کە هانی خێزانی خۆیدا بۆ کاری سیاسی، هەر بۆیە لە ڕێکەوتی ٢٤ی ڕەشەمەی ١٣٢٤، رێکخراوێک بەناوی ڕێکخراوی “یای”یانیی کوردستان، دادەمەزرێنێت کە یەکەمین بەرپرسی ئەو رێکخراویە خاتوو مینا ئەسکەندەری خێزانی قازی محەممەد بووە.
دامەزراندنی شانۆی کوردی کە سودێکی زۆری بە کۆمەڵگەی کوردی گەیاند دەسکەوتێکی فەرهەنگی کۆماری کوردستان بوو، چونکە زۆربەی خەڵکی ئەو کات نەخوێندەوار بوون نەیاندەتواتی سوود لە خوێندنەوەی بڵاوکراوەکان وەربگرن.
پاراستنی هێمنی و، ئاسایشی ژیانی هاوڵاتیان لەماوەی ١١ مانگ حوکمڕانی کۆماردا لە هەلومەرجێکدا کە هەڵگرتنی چەک دیاردەیەکی باو بوو دەسکەوتێکی دیکەی کۆماری کوردستان بوو و لە ماوەی حوکمڕانی کۆماردا تەنیا یەک کەس لە سنووری دەسەڵاتی کۆماردا کوژرا، هەروەها دیاردەکانی ڕێگری و بەرتیل و دزی و تاڵان کردن لە ناوبران.
کۆماری کوردستان لە ڕووی پانتایی بۆ هەموو کوردستان و لە ڕووی جەماوەر بۆ هەموو کوردێکی سەر گۆی زەوی بوو، بە پێی بەڵگەنامە مێژوویەکان پێشەوا قازی بەمەبەستی وەسەر یەکخستنەوەی خاکی کوردستان هەوڵی دەدا پێوەندییەکی جدی لەگەڵ ناوچەکانی دەروەی ئیدارەی کۆماری کوردستان دروست بکات و بۆ ئەم مەبەستەش هەوڵی بەشداری پێکردنی نوێنەرانی ناوچەکانی دەرەوەی کۆماری کوردستانی دەدا لە کاروباری کۆماردا، برایم خانی نادری و یەدوڵا خانی ڕەزایی و ڕەشید باجەلان نمونەی دیاری گەشەسەندنی بیری کۆمار بوون لە ناوچەکانی خوارووی کوردستان.
مخابن خۆری ئازادی و سەربەخۆیی کوردستان زوو ئاوا بوو، لەکاتێکدا دەوڵەتانی تورکیا و عێراق و ئێران لە ئاستی ناوچەیی و یەکیەتی سۆڤیەت و بەریتانیا و ئەمریکا لە ئاستی نێوەوڵەتی دژی کۆماری کوردستان بوون و لەگەڵ یەکپارچەی ئێران بوون، حکومەتی پەهلەویش بەردەوام هێرشی دەکردە سەر کوردستان، دوای چەندین شەڕ و بەرگرییەکی قارەمانانەی هێزی پێشمەرگە و گەلی کورد، بەڵام دواجار هێزەکانی ئێران لە ڕێکەوتی ١٧ی/ ١٢/ ١٩٤٦ بۆ جاری چەندەم پەلاماری شاری مەهابادی پایتەختی کوردستانیان دا و داگیریان کردەوە و سەرکردەکانی کۆمار کە بریتی بوون لە پێشەوا قازی محەمەد سەرۆک کۆماری کوردستان، سەدری قازی برای پێشەوا قازی، سەیفی قازی ئامۆزای پێشەوا و وەزیری بەرگری کۆماری کوردستان، دوای دادگایەکی ڕوکەشانە و وەپاڵدانی چەندین تاوانی بێ بنەما، لە ڕێکەوتی
١٠ی خاکەلێوەی ١٣٢٥ بەرامبەر بە ٣١/٣/١٩٤٧ لە گۆڕەپانی چوار چرای شاری مەهاباد لە سێدارە دران.
ژمارەیەکیش لە ئەفسەران و بارزانییەکان بە سەرۆکایەتی شێخ ئەحمەدی بارزانی بە پشتبەستن بەو بەڵێنانەی کە حکومەتی عێراق پێی دابوون بۆ باشوری کوردستان گەڕانەوە و خۆیان دایە دەست حکومەتی عێراق، بەڵام حکومەتی عێراق بەڵێنەکانی نەبردە سەر. مەلا مستەفا بارزانی و ٥٠٠ کەس لە هاوڕێیانیشی ئاوارەی خاکی سۆڤیەت بوون.
جێگای ئاماژەیە کە چوار ئەفسەرە بەناوبانگەکەی باشووری کوردستان کە لە کۆماری کوردستاندا بەشداریی کارایان هەبوو بە ناوەکانی (عیزەت عەبدولعەزیز، مستەفا خۆشناو، مەحەمەد مەحمود قودسی و خەیرۆلا عەبدولا کەریم) لە ١٩ی ٦ی ١٩٤٧ لەلایەن دەوڵتی عێراق ئێعدام کران.
ئەگەرچی دوژمن توانی نسکۆ بە کۆمارە ساواکەی کوردستان بهێنێ، بەڵام هەرگیز نەیتوانی بیری سەربەخۆیی کۆمار و ڕێبازی قازی و هاوسەنگەرانی لە ناو مێشک و دڵی گەلی کورد و لاوانی کورددا بسڕێتەوە، لاوانی وڵات تا دوا هەناسە و دوا دڵۆپی خوێنیان ئامانجی قازی و هاوسەنگەرانی ئامانجیانە و سەنگەریان هەر ئاوەدانە و قسەی قازی وێردی سەر زمانیانە:
“کوردستانمان وڵاتێکە و نابێ بە چوار”
“Kurdistan welatek e ku nabe çar parçe”
Di 22’ê Çileya 1946’an de roja azadiya Kurdistanê hilat. Komara Kurdistanê ji aliyê Partiya Demokrat a Kurdistanê (PDK) ve di bin serokatiya nemir Qazî Mihemed de hat avakirin, merasîmeke mezin li meydana Çarçara Mehabadê yekem paytexta Kurdistanê bi sûndxwarin bi Qoraana pîroz, xerîte û Ala Kurdistanê hat lidarxistin û li ser saziyên hikûmetê hat bilindkirin û serxwebûna Kurdistanê hat ragihandin.
Ji xeynî Mehabadê, bajarên Bokan, Şino, Pîranşar, Serdeşt û Nexedeyê beşek ji Komara Kurdistanê bûn. Komarê ji başûr heta nêzîkî bajarên Bana û Seqizê dirêj dibû û ji aliyê bakur ve jî daxwaza rêvebirina bajarên Urmiye, Xoy û Selmasî dikir.
Herçend ku temenê Komara Kurdistanê kêmtirî salekê bû, lê karîbû gelek destkeftên mezin ji bo gelê Kurd bi dest bixe, ku ya herî girîng jî bidestxistina baweriya bi xwebûnê ji bo serxwebûna Kurdistanê û rizgariya gelê Kurd bû. Ji destkeftên siyasî yên Komara Kurdistanê pêkhatina kabîneyê, çêkirina çendîn sembolên nîştimanî yên weke Ala Kurdistanê, Hêza Pêşmerge wek parêzvanên ala û beşdarbûn û penadan bi Barzanîyan di bin desthilata hikûmeta Kurdistanê de bû. Komara Kurdistanê bi avakirina sêwîxane û çapxaneyan, fermîkirina zimanê kurdî û jinavbirina nexwendewariyê pêngavên cidî avêtin. Weşanên kurdî yên wê demê ev bûn:
Rojnameya Kurdistan ku zimanê komarê û Partiya Demokrat bû, kovara Nîştiman, kovara Hawar Nîştiman zimanê Yekîtiya Ciwanan bû, kovara Halale ku li Bokanê derdiket û Grugal yekemîn kovara zarokan a kurdî. Beşdariya ciwanan di serdema J.K.F’ê de bû û rêxistina ciwanan ji nû ve ava kirbû jinan di xebatên siyasî û çandî de destkeftek din a Komara Kurdistanê bû. û Federasyona Ciwanên Demokratîk kir navenda perwerdehiya ciwanan û ji bo perwerdekirina ciwanan di nava rêxistina ku lê cih girt de gelek hewl da.
Qazî Mihemed jî di teşwîqkirina malbata xwe de ji bo siyasetê pêşeng bû, di 10ê 10ê 1935an de rêxistineke bi navê Yay damezirand û seroka yekemîn Mîna Îskender hevjîna Qazî Mihemed bû. Damezrandina şanoya kurdî ku feydeyek mezin ji civaka kurd re anî, destkefteke çandî ya Komara Kurdistanê bû, ji ber ku piraniya xelkê wê demê nexwendewar bûn û ji xwendina belavokan feyde wernegirtin.
Parastina aramî û ewlehiya welatiyan di heyama 11 mehên desthilatdariya komarê de di rewşekê de ku hilgirtina çekan diyardeyeke bav bû, destkeftek din a Komara Kurdistanê bû.
Li gor belgeyên dîrokî, Pêşewa Qazî hewl daye ku peywendiyên cidî bi navçeyên derveyî îdareya Komara Kurdistanê re deyne, da ku nûnerên Kurdistanê yên navçeyên derveyî Komara Kurdistanê di karûbarên komarê de, Brahîm Xanî Nadrî, Yedula Xanî Rizayî û Reşîd Bajelan mînakên berbiçav ên geşepêdana ramana komarê li herêmên jêrîn ên Kurdistanê bûn.
Amerîka di asta navnetewî de li dijî Komara Kurdistanê bû û piştevaniya yekrêziya Îranê dikir.Hikûmeta Pehlewî berdewam êrîşî Kurdistanê dikir Paytexta Kurdistanê Mehabad girtin û vegerandin û serkirdeyên komarê ji wan Pêşewar Qazî Mihemed, Sedrê Qazî, birayê Pêşewa Qazî, Seyf Qazî, pismamê Pêşewa Qazî û wezîrê berevaniya Komara Kurdistanê 1325 Di 31/3/1947 de li Meydana Çarçira ya Mehabadê hate bidarvekirin.
Hejmarek efser û Barzaniyan bi serokatiya Şêx Ehmed Barzanî li ser sozên ku hikûmeta Iraqê dabûn wan, vegeriyan Başûrê Kurdistanê û xwe radestî hikûmeta Iraqê kirin, lê hikûmeta Iraqê sozên xwe bicîh neanîn. Mela Mistefa Barzanî û 500 rêhevalên wî beraxwe dan Yekîtiya Soviyetê
Hêjayî gotinê ye ku çar efserên navdar ên Başûrê Kurdistanê ku di Komara Kurdistanê de beşdarbûneke aktîf bi navên (îzet Ebdulezîz, Mistefa Xoşnav, Mihemed Mehmûd Qudsî û Xêrola Ebdulla Kerîm) di 19ê Hezîranê de ji aliyê dewleta Iraqê ve hatin îdamkirin.
Herçend ku dimjin karîbû Komara Kurdistanê ya têk bibe, lê tu carî nekarî hizira serxwebûna komarê û rêya Qazî û hevalên wî ji hiş û dilê gelê Kurd û ciwanên Kurd paqij bike. Qazî qotina li ser zimanê wan e:
“Kurdistana me yek welat e û nabe çar parçe
